سیمان پشت اقتصاد دستوری
سید جواد درواری - سیمان یکی از کالاهای کاربردی و پرمصرف در جهان است و از مواد اولیه اصلی در تهیه بسیاری از مصالح ساختمانی و زیرساخت‌های کشورها مانند پل، جاده، سد، تونل، بندر و اسکله به شمار می‌رود و جزو صنایع راهبردی کشورهاست که نقش مهمی در توسعه اقتصادی و عمران ملی ایفا می‌کنند و گسترده‌ترین سطح تولید را بین صنایع مختلف به خود اختصاص داده است.
سیمان به‌عنوان یک کالای استراتژیک در جوامع و لازمه توسعه و اشتغال و پیشرفت مورد توجه قرار گرفته است و تولید سیمان به‌عنوان یکی از شاخص‌های رشد و توسعه در هر کشوری شناخته می‌شود. مواد اولیه صنعت سیمان را سنگ‌آهک، سنگ گچ، سنگ سیلیس، سنگ‌آهن، سنگ آلوویوم، خاک مارل، پوزولان، سرباره و… تشکیل می‌دهند. دسترسی به منابع معدنی غنی طی سال‌های آتی برای تولید، یکی از موارد بااهمیت در کارخانه‌های سیمان است. با توجه به آمارهای تولید جهانی، ایران یکی از تولیدکنندگان بزرگ سیمان در جهان و جزو ۱۰ کشور اول تولید این محصول به حساب می‌آید. ایران در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه، پتانسیل خوبی برای افزایش تولید و صادرات سیمان دارد. سنگ آهک ماده معدنی باارزش و در عین حال بسیار فراوان و با توزیع مناسب در ایران است که به عنوان ماده معدنی موثر در تهیه و تولید سیمان کاربرد دارد و گفته می‌شود یک‌درصد از ذخیره آهک دنیا در ایران قرار دارد.
قرار گرفتن در موقعیت استراتژیک منطقه‌ای به لحاظ بازار مصرف این محصول، از مزیت‌های این صنعت به شمار می‌آید. همچنین به دلیل فشار ناشی از تحریم‌ها، صادرات سیمان به‌سختی انجام می‌شود. صنعت سیمان برای مدت‌ها در بازار سهام نتوانست به ارزش واقعی خود دست یابد و در بازار فیزیکی هم با چالش‌های زیادی روبه‌رو بود. صنعت سیمان یکی از صنایع مهم در بورس اوراق بهادار تهران است و تعداد زیادی شرکت سیمانی در بازارسرمایه حضور دارند و حدود ۲ درصد از ارزش بورس اوراق بهادار تهران را به خود اختصاص داده‌اند. طبق آمارهای موجود، حدود ۹۰ درصد از سیمان کشور تحت کنترل دولت و نهادهایی مانند سازمان تامین اجتماعی و بنیاد مستضعفان است و سازمان تامین اجتماعی با بیشترین سهم، حدود ۲۰ میلیون تن از تولید سیمان کشور را در اختیار دارد.
از طرف دیگر چون مصرف اصلی این محصول در پروژه‌های عمرانی و توسط خود دولت انجام می‌شود، به نوعی تضاد منافع پیش آمده و انتظار پیگیری‌های زیادی از سمت سهامداران برای مشکلات صنعت نمی‌رود و همان‌طور که در سال‌های گذشته شاهد بودیم، این صنعت با حداقل حاشیه سود در حال فعالیت بوده است. همچنین رشد اصلی قیمت سهام گروه سیمان از سال ۱۳۹۸ به بعد و با عرضه سیمان در بورس‌کالا صورت پذیرفت. یکی از مهم‌ترین چالش‌های صنعت سیمان، افزایش هزینه‌های تولید به دلیل افزایش قیمت حامل‌های انرژی و افزایش قیمت ارز و تحریم‌های ظالمانه بود.
با این حال، تداوم قیمت‌گذاری دستوری از سوی دولت مانع از این شد که قیمت سیمان افزایش یابد. از سوی دیگر با توجه به اینکه ۲۰ درصد خرید تجهیزات موردنیاز کارخانه‌های سیمان با ارز انجام می‌شود، افزایش ناگهانی نرخ ارز در سال گذشته، هزینه‌های هنگفتی را به این صنعت تحمیل کرده و راه را برای نوسازی و بهسازی صنعت سیمان تا حدی ناهموار کرد. افزایش قیمت گاز از مهم‌ترین چالش پیش‌روی سیمان در سال‌جاری است. همچنین افزایش هزینه حمل‌ونقل، رشد قیمت آجر، رشد قطعات فنی و افزایش قیمت کیسه سیمان از عوامل افزایش قیمت سیمان است. همچنین با افزایش حقوق و دستمزدها در سال‌جاری درمی‌یابیم که هزینه‌های تولید تا چه اندازه با موانع جدی و رشد سرسام‌آور مواجه می‌شود. این در حالی است که همچنان شاهد قیمت‌گذاری دستوری سیمان هستیم.
قیمت‌گذاری دستوری معمولا در مورد کالاهایی صورت می‌گیرد که حجم عرضه کمتر از تقاضای بازار باشد و حاشیه سود صنعت را به‌شدت کاهش می‌دهد؛ حال آنکه صنعت سیمان در حال حاضر با حدود ۲۰ میلیون تن مازاد تولید (نسبت به ظرفیت اسمی) هم مواجه است. علاوه بر موارد فوق، کاهش بودجه‌های عمرانی کشور، بر کاهش مصرف سیمان در کشور تاثیر مستقیم داشت و مصرف سیمان را در کشور کاهش داد. همچنین وقوع جنگ در کشورهای همسایه و منطقه مانند سوریه، عراق، افغانستان و… و اعمال محدودیت‌های شدید کشورهای همسایه همچون عراق بر واردات سیمان، باعث شده است تا آمار صادرات سیمان از کشور به‌شدت کاهش پیدا کند و واحدهایی که در سال‌های گذشته به‌خصوص در استان‌های مرزی (در غرب کشور) با نیم‌نگاهی به صادرات راه‌اندازی شدند، با چالش روبه‌رو شوند.
از همه مهم‌تر وجود تحریم‌های ظالمانه باعث می‌شود که صنعت سیمان مانند دیگر صنایع که نیاز به ارتقای تکنولوژی، روزآوری، سرمایه‌گذاری، بازسازی و نوسازی دارند، نتوانند خود را به‌روز کرده و با دنیا رقابت کنند. در خصوص تجربه عرضه سیمان در بورس کالا همواره در عرضه محصولات در بورس‌کالا تلاش می‌شود امکان سوءاستفاده برخی افراد از معاملات وجود نداشته باشد که در حوزه معاملات سیمان نیز تمهیداتی در نظر گرفته شده است تا خریداران واقعی حضور یابند و مشتریان خرد نیز امکان خرید داشته باشند. موضوع کلیدی در این زمینه، شفافیت آماری معاملات بورس است که به بسیاری از نابسامانی‌های مبادلات سنتی پایان می‌دهد. واحدهای تولیدی انگیزه بالایی برای کشف قیمت سیمان در بورس‌کالا داشتند.
شایان ذکر است، باید قیمت پایه‌ای برای محصولات در نظر گرفته شود، همچنین عمق بخشیدن به عرضه سیمان در بورس‌کالا موجب شکل‌گیری نرخ موثر سیمان و به حداقل رسیدن نقش سودجویان در قیمت خرده‌فروشی‌ها می‌شود. خوشبختانه با عرضه سیمان در بورس، دلالی کمرنگ شده و با روند فعلی از منافع این بازار، هم تولیدکننده و هم مصرف‌کننده نهایی نفع می‌برند. دلال‌ها و مافیای بازار سیمان تلاش زیادی برای توقف عرضه سیمان در بورس‌کالا طی سال‌های گذشته تا حال انجام داده‌اند و در مواردی نیز موفق بودند و پس از کش‌وقوس‌های فراوان، در نهایت سیمان در بورس‌کالا عرضه شد. عرضه سیمان در بورس‌کالا نمونه بارزی از حذف رانت و فساد و التهاب قیمتی در این بازار است؛ به‌طوری که صنایع و مصرف‌کنندگان در قیمت‌های متعادل و در بستری شفاف از مواهب سازوکار بورس‌کالا بهره‌مند شدند و دلالی در بازار سیمان نیز به‌وضوح کاهش یافته است.
با توجه به مطالب بیان‌شده فوق و به دلیل گستردگی مصارف سیمان در سایر صنایع و همچنین چالش‌های پیش‌روی صنعت سیمان، انتظار می‌رود که دولت قیمت‌گذاری دستوری را حذف کرده و از روند فعلی عرضه در بورس‌کالا حمایت کند تا دست سودجویان کوتاه شود و همچنین موانع موجود در مسیر صادرات سیمان و مباحث انرژی صنعت را برطرف کند تا شاهد رشد و توسعه این صنعت و به تبع آن رشد سهام شرکت‌های تولید سیمان در بورس اوراق بهادار باشیم.