هوش مصنوعی با «کار» چه می‌کند؟
احمدرضا سازگارنژاد - جوزف شومپیتر، اقتصاددان نوآوری، در اثر مشهور خود در سال ۱۹۴۲ با طرح مفهوم «تخریب خلاق» و توضیح چگونگی جایگزینی بنگاه‌های بزرگ و مسلط بر بازار با شرکت‌های کوچک و نوآور، تحلیل اقتصادی سطح بنگاه را دگرگون کرد. بعدتر، محققان سیاستگذاری علم و فناوری ضمن برجسته‌سازی نقش نوآوری مبتنی بر فناوری، آن را مهم‌ترین عامل در همپایی اقتصادی و فناورانه بنگاه‌های کشورهای در حال توسعه با اقتصادهای پیشرفته عنوان کردند.
انقلاب‌های صنعتی در بزنگاه‌های تاریخ فناوری به‌عنوان کاتالیزور این تغییرات عمل کردند و ضمن ایجاد آثار گسترده ناشی از جایگزینی نیروی کار با فناوری‌های جدید، تغییرات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی فراوانی را به ارمغان آوردند. یکی از مهم‌ترین عواملی که به طور مداوم در انقلاب‌های صنعتی و فناورانه با دگرگونی‌های بنیادی مواجه بوده، نوع کار کردن انسان‌هاست. هوش مصنوعی که در زمره فناوری‌های محوری انقلاب صنعتی چهارم قرار دارد نیز ویژگی‌هایی دارد که نوید جهانی متفاوت را می‌دهد. این مقاله کوتاه به دنبال قضاوت درباره مثبت یا منفی بودن رخدادهای پیش‌رو نیست، بلکه درصدد آن است تا در ابتدا ضمن طرح موضوع، بستری برای اندیشیدن پیرامون آثار هوش مصنوعی بر نیروی کار باشد و از نتیجه‌گیری‌های شتاب‌زده در این زمینه پرهیز دهد.
یکی از اختلافات قدیمی میان اقتصاددانان درباره آثار فناوری بر مشاغل و محیط کار است. این مقاله تاثیرات گسترده هوش مصنوعی بر نظارت بر کارکنان و فناوری‌هایی را که باعث بهبود عملکردی محیط کار می‌شوند از حیطه بررسی خود خارج و تنها بر نیروی کار تمرکز کرده است. در باب قابلیت‌های فنی هوش مصنوعی برای جایگزینی نیروی کار به‌وسیله کاربردهای این فناوری عمومی بحث‌های پردامنه‌ای وجود دارد. برخی بر این باورند که بسیاری از مشاغل با هوش مصنوعی توانمند می‌شوند و گروهی نیز معتقدند که این فناوری جایگزین نیروی کار در بسیاری از زمینه‌ها به‌خصوص در حوزه خدمات خواهد شد. برای مثال استفاده از هوش مصنوعی در بسیاری از مرکز تماس‌ها (Call Centers) یا برعهده گرفتن نقش گفت‌وگوی آنلاین با مشتری (Chatbot) از کاربردهای ساده و در دسترس هوش مصنوعی هستند که هم‌اکنون در بسیاری از کسب‌وکارها مورد استقبال و استفاده قرار گرفته‌اند. در این میان اما نمی‌توان از مشاغل جدیدی که ممکن است پدید آیند غافل شد.
تاریخ تحولات فناوری نشان می‌دهد حتی زمانی که به‌درستی نمی‌توان پیش‌بینی کرد چه مشاغلی پدید خواهند آمد تا مانع بیکاری طیف گسترده‌ای از نیروی کار شوند، نیازهای جدیدی برای جامعه و کسب‌وکارها پدید می‌آیند که مترادف به وجود آمدن مشاغل جدید است. گزارش اخیر فروم جهانی اقتصاد (World Economic Forum) در سال ۲۰۲۳ با نگاهی خوش‌بینانه این موضوع را تایید می‌کند. براساس گزارش آینده مشاغل (The Future of Jobs Report) در حالی که استفاده از هوش مصنوعی توسط سازمان‌ها در سراسر جهان در حال افزایش است، ۴۹درصد پاسخ‌دهندگان فعال صنایع مختلف (که از مدیران ارشد بخش خصوصی هستند)، پیش‌بینی می‌کنند که هوش مصنوعی می‌تواند به‌عنوان محرکی برای ایجاد شغل عمل کند، در حالی که ۲۳درصد نیز انتظار دارند این فناوری موجب جابه‌جایی‌های شغلی شود. این لزوما به معنای حذف شغل‌ها نیست، بلکه بیشتر نشان‌دهنده تغییر در نقش‌ها و مهارت‌های موردنیاز برای انجام آنهاست.
انقلاب‌های صنعتی در بزنگاه‌های تاریخ فناوری به‌عنوان کاتالیزور این تغییرات عمل کردند و ضمن ایجاد آثار گسترده ناشی از جایگزینی نیروی کار با فناوری‌های جدید، تغییرات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی فراوانی را به ارمغان آوردند. یکی از مهم‌ترین عواملی که به طور مداوم در انقلاب‌های صنعتی و فناورانه با دگرگونی‌های بنیادی مواجه بوده، نوع کار کردن انسان‌هاست. هوش مصنوعی که در زمره فناوری‌های محوری انقلاب صنعتی چهارم قرار دارد نیز ویژگی‌هایی دارد که نوید جهانی متفاوت را می‌دهد. این مقاله کوتاه به دنبال قضاوت درباره مثبت یا منفی بودن رخدادهای پیش‌رو نیست، بلکه درصدد آن است تا در ابتدا ضمن طرح موضوع، بستری برای اندیشیدن پیرامون آثار هوش مصنوعی بر نیروی کار باشد و از نتیجه‌گیری‌های شتاب‌زده در این زمینه پرهیز دهد.
یکی از اختلافات قدیمی میان اقتصاددانان درباره آثار فناوری بر مشاغل و محیط کار است. این مقاله تاثیرات گسترده هوش مصنوعی بر نظارت بر کارکنان و فناوری‌هایی را که باعث بهبود عملکردی محیط کار می‌شوند از حیطه بررسی خود خارج و تنها بر نیروی کار تمرکز کرده است. در باب قابلیت‌های فنی هوش مصنوعی برای جایگزینی نیروی کار به‌وسیله کاربردهای این فناوری عمومی بحث‌های پردامنه‌ای وجود دارد. برخی بر این باورند که بسیاری از مشاغل با هوش مصنوعی توانمند می‌شوند و گروهی نیز معتقدند که این فناوری جایگزین نیروی کار در بسیاری از زمینه‌ها به‌خصوص در حوزه خدمات خواهد شد. برای مثال استفاده از هوش مصنوعی در بسیاری از مرکز تماس‌ها (Call Centers) یا برعهده گرفتن نقش گفت‌وگوی آنلاین با مشتری (Chatbot) از کاربردهای ساده و در دسترس هوش مصنوعی هستند که هم‌اکنون در بسیاری از کسب‌وکارها مورد استقبال و استفاده قرار گرفته‌اند. در این میان اما نمی‌توان از مشاغل جدیدی که ممکن است پدید آیند غافل شد.
تاریخ تحولات فناوری نشان می‌دهد حتی زمانی که به‌درستی نمی‌توان پیش‌بینی کرد چه مشاغلی پدید خواهند آمد تا مانع بیکاری طیف گسترده‌ای از نیروی کار شوند، نیازهای جدیدی برای جامعه و کسب‌وکارها پدید می‌آیند که مترادف به وجود آمدن مشاغل جدید است. گزارش اخیر فروم جهانی اقتصاد (World Economic Forum) در سال ۲۰۲۳ با نگاهی خوش‌بینانه این موضوع را تایید می‌کند. براساس گزارش آینده مشاغل (The Future of Jobs Report) در حالی که استفاده از هوش مصنوعی توسط سازمان‌ها در سراسر جهان در حال افزایش است، ۴۹درصد پاسخ‌دهندگان فعال صنایع مختلف (که از مدیران ارشد بخش خصوصی هستند)، پیش‌بینی می‌کنند که هوش مصنوعی می‌تواند به‌عنوان محرکی برای ایجاد شغل عمل کند، در حالی که ۲۳درصد نیز انتظار دارند این فناوری موجب جابه‌جایی‌های شغلی شود. این لزوما به معنای حذف شغل‌ها نیست، بلکه بیشتر نشان‌دهنده تغییر در نقش‌ها و مهارت‌های موردنیاز برای انجام آنهاست.