اثر توسعه ابزارهای مالی بر بازارهای مالی
هادی صحت‌پور - یکی از مشخصه‌های مهم بازارها و نهادهای مالی، پویایی و تغییر مدام است. در زمینه توسعه بازارهای مالی، اهمیت ابزارهای مالی را نمی‌توان نادیده گرفت. این ابزارها در تحولات و سازگاری بازارهای مالی به‌منظور پاسخگویی به نیازهای در حال تغییر مشارکت‌کنندگان نقش کاتالیزور را ایفا می‌کنند. ابزارهای مالی از طریق تسهیل فعالیت‌های مالی، مدیریت ریسک و ایجاد فرصت‌های سرمایه‌گذاری به تقویت اقتصاد و افزایش نفوذ و شفافیت در بازارهای مالی کمک می‌کنند و با ماهیتی پویا، در پاسخ به تغییر روندها، پیشرفت فناوری و تعقیب نوآوری‌های مالی نقش حیاتی دارند. انواع گوناگونی از ابزارهای مالی وجود دارند که از جمله موارد مرسوم و شناخته‌شده آنها می‌توان به اوراق بهادار، اوراق تامین مالی، اوراق مشتقه، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و از نمونه‌های اخیر این ابزارها می‌توان به اعتبارات کربنی یا مجوزهای معاملاتی آلاینده (Carbon Credit) و ابزارهای مالی مبتنی بر فناوری اشاره کرد که هریک وظایف و نقش خاص خود را ایفا می‌کند.
این ابزارها معمولا شامل گستره وسیعی از طراحی‌ها و روش‌های اجرایی هستند که به شکل مستقیم یا غیرمستقیم به فرآیند جذب سرمایه و افزایش نرخ سرمایه‌گذاری کمک می‌کنند و حتی در مواردی همچون مجوزهای معاملاتی آلاینده‌ها می‌توانند برای تغییر رفتار شرکت‌ها و افراد به سوی اهداف و سیاست‌های خاص استفاده شوند. پیشرفت‌های تازه در طراحی ابزارهای مالی، در کشورهای پیشرو صنعت مالی همچون ایالات‌متحده، ژاپن و بازارهای اروپایی، اهمیت و جایگاه این ابزارها را به‌وضوح بیان می‌کند. رشد صندوق‌های سرمایه‌گذاری در سهام و بازارهای نوظهور همچون رمزارزها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری خصوصی در بازار ایالات‌متحده، به همراه توجه ویژه به محصولات مالی ساختاری و صندوق‌های معاملاتی (ETF)، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری ابزارهای مالی در پاسخ به تقاضاهای مختلف بازار است. بررسی روند توسعه این ابزارها در ژاپن و کشورهای پیشرو حوزه اتحادیه اروپا نیز منعکس‌کننده موضوعی مشابه در نوآوری است که با تمرکز بر صندوق‌های معاملاتی (ETF) و صندوق‌های سرمایه‌گذاری در املاک (REITs) شکل گرفته است.
توسعه این ابزارها نه‌تنها نشان‌دهنده واکنش به روندهای مالی جهانی است، بلکه تعاملات بازارهای مالی به صورت بین‌المللی را نیز بیان می‌کند. به‌عنوان مثال، فرآیند تبدیل وام‌های مسکن به اوراق بهادار، نوعی نقطه عطف در توسعه ابزارها و متعاقبا بازارهای نوین در ژاپن و نمایانگر اهمیت این نوع ابزارها در تغییر و تحولات بزرگ در زمینه تامین مالی بخش‌های مختلف اقتصاد این کشور به شمار می‌آید که با الهام از روندی مشابه در بازار آمریکا صورت گرفته است. در سال‌های اخیر منظر جهانی بازارهای مالی تحت‌تاثیر بسیاری از تحولات مستمر ابزارهای مالی قرار گرفته است. این ابزارهای نوآورانه نه‌تنها راه‌حل‌های نوینی برای سرمایه‌گذاری معرفی کرده‌اند، بلکه در توسعه و تغییر اکوسیستم بازارهای مالی هم نقش حیاتی ایفا کرده‌اند. یکی از تحولات مهم، در زمینه تکنولوژی بلاک‌چین و ارزهای دیجیتال بوده است.
ظهور، تقویت و مقبولیت تکنولوژی‌های مبتنی بر بلاک‌چین و ارزهای دیجیتال، بازارهای مالی سنتی را دستخوش فراز و نشیب‌های زیادی کرده است. این نوآوری‌ها تراکنش‌های غیرمتمرکز و بی‌مرز فراهم می‌کنند و تکنولوژی بلاک‌چین به طور فعال در زمینه‌های مختلفی از جمله فعالیت‌های مالی و قراردادهای هوشمند استفاده می‌شود. از دیگر ابزارهای نوظهور می‌توان به اوراق سبز (Green Bond)، ابزارهای مالی پایدار (Sustainable Finance Instruments) و مجوزهای معاملاتی آلاینده‌های کربنی اشاره کرد. افزایش صدور اوراق سبز در سال‌های اخیر به‌مثابه ابزار مالی مختص تامین پروژه‌های موثر بر محیط‌زیست به‌عنوان یک ابزار مالی کاملا محسوس بوده است، به طوری که حجم این اوراق از ۱۵۵میلیارد دلار در سال ۲۰۱۷ به حدود ۵۰۰میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسیده است. دولت‌ها و شرکت‌ها با صدور اوراق سبز، سرمایه‌گذاران مسوولیت‌پذیر اجتماعی را جذب کرده و توسعه بازارهای مالی پایدار را ترویج می‌دهند.
ابزارهای مالی پایدار، مانند اوراق تاثیر اجتماعی (Social Impact Bonds) و دیگر ابزارهای مالی پایدار، به جذب سرمایه‌گذارانی که علاوه بر بازده مالی، معیارهای اجتماعی یا محیط‌زیستی را نیز در سرمایه‌گذاری دخیل می‌کنند افزوده‌اند. به طور مشابه، اعتبارات کربن ابزارهای مالی هستند که شرکت‌ها و نهادها را به کاهش گازهای گلخانه‌ای تشویق می‌کنند. این اعتبارات قابل معامله برای هر واحد از کاهش انتشار صادر و در بازارهای کربن خرید و فروش می‌شوند و در سال‌های اخیر با توجه به تغییرات قوانین حوزه تولید در اقتصادهای بزرگ همچون آمریکا، چین، اروپا و کره‌جنوبی رشد قابل‌توجهی داشته‌اند. از دیگر ابزارهای نوآورانه می‌توان به پلتفرم‌های اعطای وام همتا به همتا، شرکت‌های هدف خاص (SPACs)، نوآوری فین‌تک و مشاوران روباتیک اشاره کرد که نه‌تنها امکانات جدیدی را برای سرمایه‌گذاران ارائه می‌دهند، بلکه نوآوری، جذب سرمایه و به صورت کلی پایداری جهانی بازارهای مالی را ارتقا می‌بخشند.
در بازار داخل نیز در سال‌های اخیر تلاش‌های بسیاری در راستای همسویی با روند جهانی رشد ابزارها و بازارهای مالی صورت گرفته است. با پررنگ‌تر شدن نیاز به تقویت زیرساخت‌های اقتصادی و مالی در کشور پس از رشد نسبی صنعتی در دو دهه اخیر، شاهد جذابیت بیشتر رشته‌های دانشگاهی اقتصاد و فایننس بوده‌ایم که همین موضوع ورود نیروهای متخصص به بخش اقتصاد کشور را تقویت کرده و شاهد بهبود نسبی وضعیت بازارها در نمایی کلان طی دهه اخیر بوده‌ایم. هرچند در مسیر رشد و معرفی این ابزارها فراز و نشیب‌های بسیاری وجود داشته است، به هر ترتیب چهره بازارهای مالی کشور در سال‌های اخیر دستخوش تغییرات بسیاری شده است.
یکی از موانع مهم بر سر راه توسعه ابزارها و متعاقبا بازارهای مالی، ناتوانی در جذب سرمایه و عدم‌مشارکت عمومی به واسطه ضعف در ایجاد اعتماد سرمایه‌گذاران بوده است. استفاده ناصحیح و غیرعلمی از بازارهای مالی و تزلزل در روند تصمیم‌گیری در مقاطعی به از بین رفتن اعتماد سرمایه‌گذاران منجر شده و همین موضوع جذب سرمایه به بازارهای مالی را که در مقایسه با بازارهای موازی داخلی از مکانیزمی بسیار شفاف برخوردارند با شکست مواجه کرده است. فرصت استفاده از بازار سرمایه و رشد، گسترش و متنوع‌سازی ابزارها و گسیل سرمایه‌های خرد و کلان به سمت صنعت در سال‌های اخیر به‌وضوح فراهم بوده است که متاسفانه با برخوردی غیرعملی این فرصت تا حد زیادی از بین رفته و حتی با تعطیلی معاملات قراردادهای مشتقه در بازار طلا برچسب تجربه‌ای ناموفق را به کارنامه دست‌اندرکاران اقتصادی در این بخش زده است.
در حالی که ایجاد شفافیت یکی از مزیت‌های مهم استفاده از ابزارها و بازارهای مالی است، در سال‌های اخیر با رویکردهایی غیرمنطقی، سیاست‌های تشویقی به منظور مشارکت و ایجاد شفافیت در بخش عظیمی از اقتصاد جای خود را به رویه‌های تنبیهی داده و حجم زیادی از سرمایه را به بازارهای موازی و غیرشفاف گسیل کرده است. به نظر می‌رسد اولین و البته مهم‌ترین مرحله در توسعه ابزارها و بازارهای مالی در کشور، بازسازی اعتماد ازدست‌رفته به‌منظور مشارکت بیشتر بخش خصوصی و تعمیق بازارها باشد. در مرحله بعد با مدیریتی صحیح و با ایجاد آرامش در این بازارها می‌توان با استفاده از تجربه‌های موفق سایر کشورهای پیشرو در صنعت مالی به روند توسعه سازنده در بازارها در سال‌های اخیر بازگشت و با ایجاد مکانیزمی سالم و شفاف همراه با عمقی قابل‌قبول و نقدشوندگی متعارف به معرفی ابزارهای مالی به اقشار مختلف و بازیگران اقتصادی پرداخت.
با توجه به ماهیت تورمی اقتصاد داخل و ساختار بخش صنعت، این ابزارها می‌توانند با ایفای نقش چندگاه به بهبود وضعیت اقتصادی فعالان در بخش‌های مختلف صنعتی و اقتصادی کمک شایانی کنند. به صورت عمومی در حالی که به دلیل تشدید تنش‌های ژئوپلیتیک، تغییرات اقلیمی و رشد پرشتاب هوش مصنوعی به سمت دوره تغییرات و اختلالات مداوم در اقتصاد جهانی و تبعا بازارهای مالی حرکت می‌کنیم، انعطاف‌پذیری و چندمنظوره بودن ابزارهای مالی به عنوان توسعه‌دهندگان بازارها می‌تواند نقش این ابزارها در ایجاد تعادل در سبدهای سرمایه‌گذاری و تقویت استراتژی‌های پوششی را پررنگ‌تر از قبل کند. ابزارهای مالی نه‌تنها فرصت‌های جدیدی را برای سرمایه‌گذاران ایجاد می‌کنند، بلکه نوآوری، فراگیری و پایداری را در بازارهای مالی جهانی تقویت می‌کنند. تکامل مداوم این ابزارها حاکی از نقش مهم آنها در شکل دادن به آینده امور مالی بین‌المللی، ارائه راه حل برای چالش‌های نوظهور و توسعه بیشتر بازارهاست.