ابزارهای مالی در‌ گذار از سنتی به نوین

مهدی بابالو - بازارهای مالی در اقتصاد پویا و سالم نقش اساسی ایفا می‌کنند. کشورهایی که حجم اقتصادی بزرگی دارند، به این معنی که اندازه بازار گسترده‌تری دارند و رشد تولید ناخالص داخلی آنها مطلوب است، به سمت محوریت بازار سرمایه رفته‌‎اند و کشورهایی که اقتصادی متوسط و کوچک دارند، تامین مالی‌شان بیشتر بر محوریت بانک‌هاست. همچنین کشورهایی که اقتصادشان در حال بزرگ شدن است، اکثرا بازارمحور می‌شوند. از مزیت‌های تامین مالی براساس بازار سرمایه نسبت به تامین مالی از سمت بازار پولی می‌توان به تامین مالی در بلندمدت اشاره کرد. بازارهای پولی و مالی شامل ابزارهایی هستند که هریک از این ابزارها دو کارکرد مهم دارد. کارکرد اولیه این ابزارها به این صورت است که افراد دارای مازاد وجوه، علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری این وجوه بوده و وجوه مورد نظر را به واسطه‌های پولی و مالی واگذار می‌کنند و واسطه‌های پولی و مالی این وجوه را به افراد نیازمند به سرمایه، وام می‌دهند. دومین کارکرد، مشارکت در سود و زیان است. با عنایت به اهمیت محوریت بازار سرمایه، به معرفی انواع ابزارهای مالی در این گزارش می‌پردازیم.  

ابزارهای مالی را می‌توان به دو دسته ابزارهای تامین مالی بلندمدت و ابزارهای مالی نوین تقسیم کرد. ابزارهای تامین مالی بلندمدت نیز در دو گروه سرمایه و بدهی دسته‌بندی می‌شوند. در دسته سرمایه، می‌توان به سهام اشاره کرد که به لحاظ حقوقی شامل سهام عادی و ممتاز می‌شود. دارندگان سهام عادی، حق رأی در مجامع و امکان شرکت در جلسات سالانه را دارند و می‌توانند در رأی‌گیری‌ها و انتخاب اعضای هیات‌مدیره مشارکت کنند. در مقابل، دارندگان سهام ممتاز فاقد حق رأی هستند، اما در تقسیم سود اولویت دارند و نسبت به سهامداران عادی در اولویت بالاتری قرار می‌گیرند. سهام ممتاز به طور معمول در زمان تاسیس شرکت از طریق پذیره‌نویسی عمومی به بازار سرمایه عرضه می‌شود.

ابزارهای تامین مالی درازمدت از سوی بدهی، می‌تواند شامل اوراق قرضه و ابزارهای مالی اسلامی مانند اوراق مشارکت باشد. اوراق قرضه اسنادی هستند که ناشر آنها متعهد به پرداخت سود سالانه و بازپرداخت اصل سرمایه در زمان معین می‌شود. مشاغل و کسب‌وکارها نیز می‌توانند از انتشار اوراق قرضه برای تامین مالی خود استفاده کرده و از سرمایه‌گذاران مبالغی را جمع‌آوری و سودی را نیز بابت سرمایه‌گذاری پرداخت کنند. اما به دلیل ماهیت ربوی این اوراق، در بازار ایران این ابزارها کاربردی ندارند و به همین دلیل به مدل مشارکتی تبدیل می‌شوند.

اوراق مالی اسلامی یا صکوک، بر پایه عقود اسلامی ساخته شده و دارای ضامنی هستند که اصل مبلغ و کف سود را تضمین می‌کند. سرمایه‌گذاری در اوراق مشارکت، ساده‌تر و کم‌ریسک‌تر بوده و در کشور ما به صورت متداول انجام می‌شود. اوراق مشارکت تنها توسط دولت، شهرداری و شرکت‌های دولتی و خصوصی منتشر می‌شوند تا به پروژه‌های عمرانی کمک مالی کنند. سایر اوراق مشارکتی را می‌توان به اوراق گام، اوراق سلف، جعاله، اسناد اجاره، اسناد مرابحه، اسناد منفعت و اسناد استصناع تقسیم کرد که قبلا به آنها ابزارهای نوین مالی می‌گفتند، ولی به نظر می‌آید الان دیگر در دسته‌بندی این ابزارها نیستند و بحث درمورد جزئیات آن در این مجال نمی‌گنجد.

ابزارهای نوین مالی در بازار سرمایه ایران به قراردادهای اختیار معامله و قراردادهای آتی تقسیم می‌شوند. قراردادهای اختیار معامله، توافق بین خریدار و فروشنده است که براساس آن خریدار حق دارد (نه الزام) تا مقدار معینی از دارایی تعیین‌شده در قرارداد را با قیمت و زمان مشخص خریداری کند یا به فروش برساند. فروشنده حق خرید یا فروش دارایی مذکور را به خریدار می‌دهد. اگر خریدار در زمان مشخص دارایی مورد نظر را خریداری نکند یا به فروش نرساند، دارایی مذکور در اختیار فروشنده قرار می‌گیرد و خریدار مبلغ پرداخت‌شده را از دست می‌دهد. از قراردادهای اختیار معامله می‌توان به روش‌های مختلفی به‌منظور دریافت سود در بازارهای صعودی و نزولی استفاده کرد. ویژگی‌های چندگانه اختیار معامله، نسبت به سرمایه‌گذاری‌های قدیمی بیشتر در بازار تاثیرگذار بوده است.

قراردادهای اختیار معامله به دو دسته تقسیم می‌شوند: قرارداد اختیار خرید که به دارنده اجازه می‌دهد مقدار معینی از دارایی را با قیمت مشخص در زمان مشخص خریداری کند و قرارداد اختیار فروش که به دارنده اجازه می‌دهد مقدار معینی از دارایی را با قیمت توافقی در دوره زمانی مشخصی بفروشد. قراردادهای آتی به نوعی قراردادهایی هستند که براساس آن حقوقی مالی میان خریدار و فروشنده روی یک دارایی پایه تعیین و فروشنده متعهد می‌شود در زمان سررسید مشخص، به مقدار تعیین‌شده در قرارداد، دارایی پایه را به خریدار تحویل دهد. این قرارداد به‌منظور پوشش ریسک در برابر تغییرات قیمت در آینده و کسب سود کاربردی است و بیشتر مورد توجه کشاورزان و تولیدکننده‌های کالاهای اساسی و شرکت‌های مصرف‌کننده کالاهای اساسی قرار می‌گیرد.

مزیت اصلی ابزارهای نوین مالی نسبت به ابزارهای سنتی، دوطرفه بودن آنهاست. برای مثال کشاورز تولیدکننده گندم و کارخانه تولیدی مواد غذایی می‌توانند برای کاهش ریسک خود در مورد قیمت گندم، در ماه‌های آتی، روی قیمت توافقی با یکدیگر معامله کنند؛ به این صورت که کشاورز برای کنترل ریسک کاهش قیمت گندم، قرارداد اختیار فروشی را از کارخانه تولیدی خریداری می‌کند که درصورت افت قیمت گندم می‌تواند گندم را به قیمت توافقی به کارخانه تولیدی بفروشد.

گسترش فرهنگ استفاده از ابزارهای مالی علاوه بر افزایش تامین مالی شرکت‌ها نسبت به تامین مالی از سمت ابزارهای پولی، سبب رشد و توسعه اقتصادی می‌شود. نکته‌ای که در بهره‌مندی از ابزارهای مالی مغفول مانده، سرعت پایین گذار به سمت ابزارهای نوین مالی است. می‌توان درصد ارزش معاملات اختیار بر کل ارزش معاملات را محاسبه کرد که مقدار آن اندک (بین یک تا ۲درصد) است و امیدواریم تامین مالی از این بازارها نیز در آینده رونق و رشد پیدا کند.