تداوم رشد اقتصاد ایران چگونه ممکن است؟
سجاد برخورداری - بر اساس آخرین نتایج حساب‌های ملی فصل مرکز آمار کشور، تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت ۱۳۹۰ (واقعی) در تابستان ۱۴۰۲ به رقم ۲۱۹۰هزار میلیارد ریال با احتساب نفت و ۱۸۵۰هزار میلیارد ریال بدون احتساب نفت رسیده است. مقایسه تولید ناخالص داخلی واقعی تابستان ۱۴۰۲ با تابستان ۱۴۰۱ گویای آن است که رشد تولید ناخالص داخلی واقعی ۷٫۱درصد و رشد آن بدون نفت ۴٫۲درصد بوده است. در این نوشتار تلاش می‌شود ابعاد مختلف تجربه رشد اقتصادی اخیر مورد بررسی قرار گرفته و به این سوال مهم پاسخ داده شود که آیا در فصل‌های آتی نیز می‌توانیم انتظار رشد اقتصادی را داشته باشیم؟ به بیان دیگر، آیا رشد اقتصادی تجربه‌شده می‌تواند پایدار باشد؟
هر چند رشد اقتصادی کشور در فصل تابستان ۱۴۰۲ در مقایسه با تابستان ۱۴۰۱، رشد مطلوبی ارزیابی می‌شود، اما نیازمند بررسی ابعاد مختلف آن است. در نگاه کلی، رشد اقتصادی تجربه‌شده در تابستان ۱۴۰۲ در مقایسه با رشد اقتصادی فصل‌های تابستان از سال ۱۳۹۶ و به بعد جزو رشدهای اقتصادی فصلی بالا به شمار می‌آید. ازاین‌رو، چنین رشد تجربه‌شده‌ای می‌تواند به‌عنوان عملکرد مطلوبی از اقتصاد کشور مورد توجه قرار گیرد. اما به منظور فهم دقیق‌تر از چنین تجربه رشدی، نیاز است ابعاد مختلف آن مورد بررسی قرار گیرد.
در تجربه رشد اقتصادی تابستان ۱۴۰۲، زیرگروه‌های سایر خدمات عمومی، اجتماعی و شخصی، استخراج نفت و گاز طبیعی و زیرگروه واسطه‌گری‌های مالی به ترتیب با رشد ۳۳٫۵، ۲۵٫۶ و ۱۶٫۹درصد بالاترین میزان رشد و زیرگروه‌های تامین آب، برق و گاز طبیعی و گروه کشاورزی به ترتیب با رشد منفی ۶٫۳ و منفی ۳٫۲درصد کمترین رشد را تجربه کرده‌اند. بر این اساس مشاهده می‌شود تفاوت معناداری بین رشد اقتصادی با نفت و بدون نفت در تابستان ۱۴۰۲ وجود دارد. بر اساس آمار منتشرشده، تفاوت رشد اقتصادی با لحاظ نفت و بدون لحاظ نفت در تابستان ۱۴۰۲ در مقایسه با تابستان ۱۴۰۱، برابر با ۲٫۹درصد بوده است. این میزان تفاوت در رشد اقتصادی با احتساب نفت و بدون احتساب نفت فصلی در طول سال‌های اخیر تنها در فصل‌های سال ۱۳۹۵ و فصل اول ۱۴۰۰ تجربه شده است. این امر نشان می‌دهد که رشد اقتصادی بالای تجربه‌شده فصل تابستان بیشتر ناشی از رشد بخش نفت بوده است.
مقایسه رشد اقتصادی فصلی بدون نفت در تابستان ۱۴۰۲ با رشد تجربه‌شده در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که رشد اقتصادی بدون نفت در تابستان ۱۴۰۲ تنها نسبت به رشد اقتصادی بدون نفت در فصل تابستان و پاییز سال ۱۴۰۱ بیشتر بوده و در مقایسه با رشد اقتصادی فصلی تابستان ۱۴۰۰، نیز پایین‌تر بوده است. نکته مهم آن است که رشد اقتصادی فصلی بدون احتساب نفت در تابستان ۱۴۰۲، به متوسط رشد اقتصادی تجربه‌شده از بهار ۱۳۹۸ تا تابستان بهار ۱۴۰۲ نزدیک است. این تجربه می‌تواند امیدوارکننده باشد. هرچند نباید فراموش کرد که رشد اقتصادی پایین فصول سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ تحت‌تاثیر همه‌گیری کرونا نیز بوده است.
بررسی رشد اقتصادی از نگاه اجزای هزینه‌نهایی در تابستان ۱۴۰۲ نیز نشان می‌دهد که صادرات کالاها و خدمات و هزینه مصرف نهایی دولت به‌ترتیب با ۴۶٫۹ و ۱۶٫۶درصد بالاترین رشد اجزای هزینه تولید ناخالص داخلی را تجربه کرده‌اند. این در حالی است که تشکیل سرمایه ثابت ناخالص با رشد ۴٫۳درصد کمترین میزان رشد را تجربه کرده است. بررسی رشد اجزای هزینه نهایی در فصول سال‌های اخیر نشان می‌دهد که رشد مصرف نهایی دولت تفاوت فاحشی با تجربه رشد آن در فصول سال ۱۴۰۱ دارد.
متوسط رشد هزینه نهایی دولت در فصول سال ۱۴۰۱ برابر با ۵٫۸درصد بوده، درحالی‌که در تابستان ۱۴۰۲ به ۱۶٫۶درصد رسیده است. همچنین مقایسه رشد فصل صادرات کالاها و خدمات در فصل تابستان ۱۴۰۲ با فصول سال ۱۴۰۱ گویای آن است که رشد معناداری تجربه شده است. دلیل اصلی این تجربه به رشد صادرات نفت و محصولات پتروشیمی در تابستان ۱۴۰۲ در مقایسه با فصول گذشته برمی‌گردد. نکته مهم از نگاه بررسی اجزای هزینه تولید ناخالص داخلی آن است که تشکیل سرمایه ثابت ناخالص هر چند در مقایسه با تابستان ۱۴۰۱ افزایش یافته، اما دلیل اصلی آن رشد در تشکیل سرمایه در ساختمان در تابستان ۱۴۰۲ در مقایسه با تابستان ۱۴۰۱ بوده و رشد تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات در تابستان ۱۴۰۲ در مقایسه با تابستان ۱۴۰۱، کاهش ۱٫۸درصدی را تجربه کرده و حتی رشد تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات در مقایسه با تمام فصول سال ۱۴۰۱ کمتر بوده است. نکته قابل‌ذکر آن است که هرچند رشد تشکیل سرمایه ثابت ناخالص مثبت بوده، اما رشد تشکیل سرمایه در ماشین‌آلات کاهش یافته است و این امر می‌تواند علامتی جدی برای کاهش رشد اقتصادی در فصل‌های باقی‌مانده و حتی در سال آینده باشد.
رشد اقتصادی تجربه‌شده در تابستان ۱۴۰۲ هر چند به لحاظ عددی در مقایسه با رشد فصل سال‌های اخیر، رشد مطلوبی ارزیابی می‌شود، اما بخش نفت و گاز سهم بالایی در این رشد داشته‌اند. به بیان دیگر، رشد اقتصادی فصل تابستان ۱۴۰۲ بیشتر ماهیت نفتی داشته است و سایر بخش‌های اقتصادی، رشد پایینی را تجربه کرده‌اند. در این میان، رشد فصلی بخش کشاورزی همچنان نسبت به فصل بهار ۱۴۰۱ منفی بوده و در تابستان ۱۴۰۲ نیز رشد منفی ۳٫۲درصد در این بخش تجربه شده است. این امر نشان می‌دهد که برخلاف تجربه سال‌های گذشته که بخش کشاورزی حتی در شرایط تحریم نیز رشد مثبت را تجربه می‌کرد، این بخش آسیب جدی در سال‌های اخیر دیده و تداوم این وضعیت برای پایداری رشد اقتصادی در سال‌های آینده می‌تواند تهدید جدی باشد.
از سوی دیگر بررسی انجام‌شده نشان داد که هرچند رشد سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات به‌رغم نیاز جدی کشور در تابستان ۱۴۰۲ مثبت بوده است، اما با توجه به رشدهای منفی بالای سال‌های ۱۳۹۷، ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ همچنان ضعیف بوده و سرمایه‌گذاری در بخش تولید آسیب جدی دیده است. تداوم رشد اقتصادی کشور نیز نیازمند سرمایه‌گذاری در ماشین‌آلات از منابع داخلی و خارجی است. تداوم محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها، نه‌تنها آسیب جدی به جریان سرمایه و تکنولوژی از خارج به داخل وارد می‌کند، بلکه به دلیل افزایش نااطمینانی در اقتصاد کشور، سرمایه‌های داخلی را نیز به خروج از کشور تشویق می‌کند. ازاین‌رو، ضروری است تلاش جدی در خصوص کاهش تحریم‌ها و خروج از وضعیت رشد اقتصادی حداقل در کشور دنبال شود.