سرمایه‌گذاری پایدار ESG و جایگاه آن در ایران
مهتاب ابراهیمی - استانداردهای جهانی تجارت در سال‌های اخیر به دنبال تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیستی نظیر همه‌گیری کرونا، تشدید بحران‌های آب‌وهوایی، جنگ روسیه و اوکراین و درگیری‌های اخیر در غزه، تغییراتی را تجربه کرده است. استانداردهای تجاری جدید نه‌تنها سرمایه‌گذاران، بلکه شرکای تجاری، مشتریان و سایر سهامداران کلیدی را ترغیب کرده است تا به شرکت‌هایی با عملکرد مناسب و مسوولانه، نگاه مثبت‌تری در مقایسه با سایر کسب‌وکارها داشته باشند. به این جهت، گزارش‌های افشاگرانه مبتنی بر معیارهای ESG شرکت‌ها به‌عنوان پدیده‌ای نوظهور در اقتصاد بین‌الملل در حال افزایش است.
گزارش سرمایه‌گذاری پایدار ESG بر سه‌جنبه محیط‌زیستی (Environmental)، اجتماعی (Social) و حاکمیت شرکتی (Governance) تاکید دارد. نحوه برخورد یک سازمان با مسائل زیست‌محیطی و حقوق بشری، ارزش‌ها و مدل حکمرانی آن سازمان در گزارش پایداری گنجانده می‌شود. امروزه شرکت‌ها برای جذب سرمایه‌گذاران و محافظت بلندمدت از سرمایه خود، در تصمیم‌گیری‌های تجاری علاوه بر جنبه‌های مالی به معیارهای پایداری ESG نیز توجه ویژه دارند.
براساس گزارش سوم فدراسیون بین‌المللی حسابداران (IFAC) و انجمن حسابداران رسمی آمریکا (AICPA)، ۹۵درصد از شرکت‌های بزرگ جهان در سال ۲۰۲۳ اطلاعات ESG خود را منتشر کرده‌اند که این عدد برای سال ۲۰۲۰، ۹۲درصد و برای سال ۲۰۱۹، ۹۱درصد بوده است. مطالعه موسسه حاکمیت شرکتی اروپا (ECGI) در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که ۲۵کشور دستوراتی را برای افشای ESG اعلام کرده‌اند که اغلب برای شرکت‌های دولتی، بورسی یا شرکت‌های بزرگ لازم‌الاجراست. با وجود غیرالزامی بودن گزارش‌دهی ESG برای کسب‌وکارهای کوچک، در عصر جدید، حفظ و صیانت از سرمایه سرمایه‌گذاران و مشتریان در تمامی کسب‌وکارها در گرو پرداختن به معیارهای ESG است.
گزارش شرکت پرایس واتر هاوس کوپرز (PWC) در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد ۸۳درصد از مصرف‌کنندگان معتقدند که شرکت‌ها باید برای تحقق معیارهای ESG تلاش حداکثری داشته باشند. همچنین در این گزارش آمده است، ۸۶درصد کارمندان ترجیح می‌دهند از شرکت‌هایی حمایت یا برای آنها کار کنند که به این مسائل مانند آنها اهمیت می‌دهند. بنابراین، اهمیت گزارش‌های پایداری در تجارت امروز از بالاترین جایگاه برخوردار بوده و کسب‌وکارها برای ادامه‌دار بودن موجودیت خود در بازار جهانی ناگزیر به رعایت پارامترهای پایداری هستند.
یکی از دغدغه‌های مهم کشورهای در حال توسعه برای تداوم رشد و توسعه، یافتن جایگاهی در تجارت جهانی و جذب سرمایه‌گذاران خارجی است. ایران مانند دیگر کشورهای در حال توسعه نیازمند جذب سرمایه خارجی و افزایش سهم خود در بازارهای جهانی است. در آمارهای رسمی منتشرشده برای سال ۲۰۲۲ سهم ایران از تجارت جهانی تنها ۰٫۲۴درصد بوده است. همچنین، براساس گزارش «سرمایه‌گذاری خارجی جهان ۲۰۲۳» سهم ایران در سال ۲۰۲۲ در جذب سرمایه خارجی تنها ۱٫۱درصد (۱٫۵میلیارد دلار) از کل سرمایه‌گذاری‌ها در جهان بوده است. سهم اندک ایران در اقتصاد بین‌الملل حاکی از ضعف‌های جدی در سازوکار تجاری کشور است.
صرف‌نظر از مشکلات ناشی از تحریم‌های اقتصادی-سیاسی در سال‌های اخیر که خارج از بحث فعلی ماست، بی‌توجهی به بحث پایداری که روزبه‌روز اهمیت بیشتری در فضای تجارت جهانی می‌یابد، می‌تواند نقش مهمی در وضعیت فعلی اقتصاد ایران ایفا کند. در رتبه‌بندی ESG واحد اطلاعات اکونومیست (EIU) برای کشورهای جهان، ایران از میان ۱۶۳کشور، رتبه ۱۴۱ را دارد و جزو کشورهای پرخطر در این حوزه محسوب می‌شود. با توجه به رتبه پایداری ایران، مشخص است که هنوز موضوع پایداری نه برای دولت‌ها و نهادهای نظارتی و نه برای کسب‌وکارها آنگونه که باید در اولویت قرار ندارد. با وجود مطالعات بسیاری که در زمینه پایداری در ایران انجام شده است، اقدامات رسمی در این زمینه چندان چنگی به دل نمی‌زند.
از معدود اقدامات رسمی برای پایداری می‌توان به تدوین پیش‌نویس «استاندارد افشای پایداری ۱» توسط کمیته گزارشگری پایداری سازمان حسابرسی در سال ۱۴۰۱ اشاره کرد که الزامات کلی افشای اطلاعات مالی مرتبط با پایداری برای مقاصد عمومی را دربرمی‌گیرد. این پیش‌نویس کسب‌وکارها را در کنار ارائه اطلاعات مالی ملزم به ارائه اطلاعات پایداری خود نیز می‌کند. عملیاتی شدن استاندارد افشای پایداری می‌تواند شرکت‌های ایرانی را در برخورد با مسائل زیست‌محیطی و اجتماعی مسوولیت‌پذیر کرده و مقدمات حضور آنها در عرصه تجارت بین‌الملل را فراهم کند.
از اقدامات دیگر می‌توان به دستورالعمل حاکمیت شرکتی جدید سازمان بورس اوراق بهادار در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ که طی ۳ماده (۳۹ تا ۴۱) الزام قانونی گزارش‌دهی پایداری را مشخص می‌کند، اشاره کرد. تحت دستورالعمل جدید سازمان بورس، شرکت‌های بورسی موظف به تدوین گزارش پایداری هستند. اگرچه اختلاف ارزش بازار بورس تهران در ماه مارس سال ۲۰۲۳ (۱٫۷۵تریلیون دلار) در مقایسه با بسیاری از بورس‌های جهان -برای مثال بورس نیویورک با ارزش بازار ۲۵٫۱۵تریلیون دلار- بسیار فاحش است و مقید بودن به استانداردهای جهانی در این بازار به دلیل اقبال کم بورس تهران به جذب سرمایه‌گذاران خارجی ممکن است از دید دولت و شرکت‌های بورسی چندان ضروری نباشد، اما بدیهی است تا زمانی که خود را با اصول تجارت جهانی تطابق ندهیم، جذب سرمایه خارجی نیز امکان‌پذیر نخواهد بود.
مطالعات و تجزیه و تحلیل بازار سهام نشان می‌دهد که مدیریت خوب ESG موفقیت بلندمدت شرکت‌ها، از جمله عملکرد مالی، اعتماد سهامداران و حفظ مقبولیت اجتماعی برای ادامه فعالیت شرکت‌ها را تضمین می‌کند. مطالعه جدید شرکت ESG Book (سردمدار داده‌های پایداری و فناوری) برای سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در شرکت‌هایی با عملکرد ESG خوب، عموما بازدهی بالاتری نسبت به میانگین بازدهی در بازار وسیع‌تر (Broader Market) دارد. بنابراین، گسترش گزارش‌دهی‌های ESG در سایه قانون پایداری سازمان بورس اوراق بهادار و شفافیت حاصل از این گزارش‌ها در بازار سهام ایران در آینده نزدیک می‌تواند متضمن افزایش جذب سرمایه‌گذاران خارجی و در نتیجه توسعه بازار سرمایه باشد. توسعه بازار سرمایه از ارکان حیاتی توسعه به شمار می‌رود، چراکه از طریق تامین مالی موتور محرک بخش تولید بوده و با افزایش تولید ناخالص داخلی به رشد اقتصادی می‌انجامد.
بدیهی است که تا رسیدن به قوانینی منسجم برای گزارش‌دهی‌های پایداری، اجرای دقیق آنها و استقبال کسب‌وکارهای ایرانی از این گزارش‌های مسوولانه راه طولانی در پیش است، اما امید است با گسترش گزارش‌دهی‌های پایداری شاهد حرکت اقتصاد ایران به سمت انطباق با استاندارهای اقتصاد بین‌الملل و قرار گرفتن کشور در مسیر رشد و توسعه پایدار باشیم.